Działania niepożądane leków

Czy zastanawiasz się, skąd biorą się działania niepożądane leków? Czy zdarzyło Ci się doświadczyć skutków ubocznych po zażyciu konkretnego leku? Działania niepożądane leków to temat, który dotyka wielu pacjentów i może budzić wiele pytań i obaw. W tym artykule spróbuję wyjaśnić, dlaczego niepożądane reakcje czasami występują, jak można je minimalizować i jak należy reagować w przypadku ich wystąpienia.

Wiedza na temat działań niepożądanych leków jest kluczowa dla naszego bezpieczeństwa i skuteczności terapii. Dlatego zachęcam Cię do zapoznania się z tym artykułem. Mam nadzieję, że dzięki temu zyskasz pewność siebie jako pacjent i zdobędziesz narzędzia, które pozwolą Ci skutecznie radzić sobie ze skutkami ubocznymi leków.

Z tego artykułu dowiesz się:

• Czym są działania niepożądane leków?
• Czy wszystkie leki wywołują działania niepożądane?
• Jak często występują działania niepożądane leków?
• Czy jako pacjent możesz zgłosić działania niepożądane leków?
• Dlaczego kobiety są bardziej narażone na ryzyko występowania działań niepożądanych leków?
• Jak możesz zmniejszyć ryzyko wystąpienia działań niepożądanych leków?

Czym są działania niepożądane leków

Działanie niepożądane leku odnosi się do wszelkich niekorzystnych i niezamierzonych reakcji, które mogą wystąpić podczas stosowania leku w zalecanych dawkach i zgodnie z wytycznymi. Informacje na temat potencjalnych działań niepożądanych są dostępne w ulotce, którą producent dołącza do każdego opakowania leku. Dodatkowo szczegółowe odpowiedzi na wszystkie pytania i wątpliwości na ten temat możesz uzyskać od farmaceuty lub swojego lekarza. Możesz także, spróbować dotrzeć do bardziej szczegółowych dokumentów, takich jak np. Charakterystyka Produktu Leczniczego.

Co to jest Charakterystyka produktu leczniczego

Charakterystyka Produktu Leczniczego (ChPL) to opis zawierający szczegółowe informacje na temat danego leku. Dla każdego leku, jego producent ma obowiązek opracować dokument, który dostarcza informacji dotyczących jego właściwości, składu, wskazań do stosowania, dawkowania, przeciwwskazań, działań niepożądanych, interakcji z innymi lekami oraz zaleceń dotyczących bezpiecznego stosowania.

ChPL jest istotnym narzędziem dla lekarzy i farmaceutów, ponieważ jest oparty na wynikach badań klinicznych, analizach bezpieczeństwa i skuteczności leku oraz zgromadzonych danych naukowych. Dodatkowo jest dostępna dla każdego leku na rynku i znajduje się w publicznej przestrzeni, co umożliwia pacjentom, ich opiekunom i innym zainteresowanym osobom zapoznanie się z kompleksowymi informacjami na temat danego leku. Jest to bardzo cenne źródło informacji na temat przyjmowanego leku i z pewnością pomaga pacjentom zrozumieć, jak działa lek, jak go stosować oraz jakie mogą być potencjalne ryzyka i korzyści z jego stosowania.

Czy wszystkie leki wywołują działania niepożądane

Większość leków może powodować działania niepożądane, które wynikają z ich specyficznego mechanizmu działania. Gdy stosujemy dany lek, substancja czynna oddziałuje zarówno na miejsce dotknięte chorobą, jak i na zdrowe tkanki organizmu. Niestety, działanie leków nie zawsze jest precyzyjne i selektywne, co może prowadzić do niekorzystnych reakcji.

Przykładem może być powszechnie dostępna i stosowana witamina D w postaci kropli przyjmowanych doustnie. Zapewne wiesz, że suplementację tej witaminy zaleca się w okresie jesienno – zimowym wielu osobom. Oto co przeczytasz w ChPL na temat tego leku:

Zaburzenia żołądka i jelit: Dolegliwości żołądkowo-jelitowe, takie jak zaparcia, wzdęcia, nudności, bóle brzucha lub biegunka. Zaburzenia skóry i tkanki podskórnej: Reakcje nadwrażliwości, takie jak świąd skóry, wysypka lub pokrzywka. Zaburzenia metabolizmu i odżywiania Hiperkalcemia i hiperkalcynuria w przypadku przedłużonego stosowania dużych dawek. W pojedynczych przypadkach opisywano zejścia śmiertelne

źródło: http://chpl.com.pl/data_files/2012-08-22_vigantol_chpl_ost._9.08.12.pdf

Działania niepożądane leków mogą mieć różny charakter i nasilenie, od łagodnych objawów po poważne konsekwencje zdrowotne. Dlatego ważne jest świadome monitorowanie swoich objawów, jak również informowanie lekarza zlecającego terapię o ewentualnych nieprawidłowościach.

Jakie są rodzaje działań niepożądanych leków?

Przyczyny wystąpienia działania niepożądanego leku mogą być różne. Warto poznać różne mechanizmy ich pojawiania się, aby zwiększyć swoją wiedzę na ten temat, a przez to również swoje bezpieczeństwo.

Typ A (ang. augmented drug action)

Są to najczęściej spotykane (około 70-80% wszystkich) działania niepożądane, które dodatkowo możemy przewidzieć, ponieważ wynikają bezpośrednio z mechanizmu działania farmakologicznego. Ich nasilenie zależy od zastosowanej dawki, jak również ustępują po zmniejszeniu dawki lub odstawieniu leku. Przykłady takich reakcji to:

• kaszel po lekach obniżających ciśnienie krwi z grupy inhibitorów konwertazy angiotensyny;
• krwawienia po przedawkowaniu leków przeciwzakrzepowych;
• hemoliza, czyli rozpad krwinek po zastosowaniu niektórych leków przeciwwirusowych np. rybawiryny.

Wśród działań niepożądanych leków typu A możemy wyróżnić również takie, które wynikają z interakcji między różnymi lekami. Przewidywalne efekty uboczne mogą wystąpić, np. gdy stężenie jednego leku we krwi wzrasta na skutek wypierania go z połączeń z białkami przez równoczesne stosowanie innego, choćby powszechnie stosowanego kwasu acetylosalicylowego.

Typ B (ang. bizzare patient reaction)

W tej grupie znajdują się reakcje uboczne nieprzewidywalne, które dodatkowo nie zależą od przyjętej dawki leku. Działania te nie wynikają z mechanizmu działania farmakologicznego. Często są wynikiem reakcji immunologicznej, czyli alergii na lek. Do tego typu działań niepożądanych zaliczymy m.in.:

• uszkodzenia szpiku po zastosowaniu chloramfenikolu;
• zespół Stevensa-Johnsona i Zespół Lyella po lekach przeciwdrgawkowych lub sulfonamidach – jeśli jeszcze nie wiesz co to za groźne choroby koniecznie zajrzyj 👉 tutaj;
• uszkodzenie tarczycy po zastosowaniu interferonu;

Działania tego typu stanowią ok. 20% wszystkich obserwowanych działań niepożądanych leków i często są przyczyną wycofania leku z obrotu lub ograniczeń w jego stosowaniu.

Typ C (ang. chronic use)

Ten typ reakcji niepożądanych wynika bezpośrednio z długotrwałego przyjmowania leku, zwykle z powodu leczenia schorzeń przewlekłych. Zazwyczaj znamy mechanizm ich powstawania, który wprost wynika z właściwości farmakologicznych danej substancji. Przykłady:

• uszkodzenie wątroby po przewlekłym stosowaniu paracetamolu;
• choroba wrzodowa po przewlekłym stosowaniu niesterydowych leków przeciwzapalnych;

Typ D (ang. delayed)

Działania uboczne pojawiające się po długim czasie od zastosowania leku, niezależnie od tego, jak długo stosowany był sam lek. Niewątpliwie najgłośniejszym przykładem takich reakcji było działanie teratogenne, czyli uszkadzające płód leku o nazwie talidomid.

Typ E (ang. end of use)

Niektóre z działań niepożądanych mogą pojawić się w wyniku nagłego odstawienia leku. Zazwyczaj wynikają one po prostu z nasilenia objawów choroby, z powodu której pacjent przyjmował lek. Ciekawostką jest to, że zwykle objawy te są większe niż w sytuacji, gdyby leczenie nie było prowadzone wcale. Bardzo dobrym przykładem jest zwiększenie wydzielania kwasu solnego w żołądku po odstawieniu popularnych leków, które hamują jego uwalnianie, czyli H2-blokerów. Dobra wiadomość jest taka, że takim skutkom ubocznym można stosunkowo łatwo zapobiegać. Najlepszym sposobem jest powolne i kontrolowane zmniejszanie dawki, aż do całkowitego odstawienia.

Typ F (ang. failure of therapy)

Ostatnią grupę działań niepożądanych stanowią te związane z nieskutecznością leczenia i pojawienia się niespodziewanej oporności na daną substancję czynną.

Jak często występują działania niepożądane leków?

Nie ma jednej odpowiedzi na to pytanie. Wszystko zależy od rodzaju leku oraz jego działania. W każdej ulotce znajdziemy informację o częstości występowania danego działania niepożądanego, która jest określana na podstawie danych zebranych podczas etapu wprowadzania leku oraz podczas jego stosowania. Częstość występowania objawów jest przedstawiana według skali:

• bardzo często (działania niepożądane występują ≥ 1 na 10 pacjentów);
• często (≥ 1 na 100 pacjentów do < 1 na 10 pacjentów);
• niezbyt często (≥ 1 na 1 000 pacjentów do < 1 na 100 pacjentów);
• rzadko (≥ 1 na 10 000 pacjentów do < 1 na 1000 pacjentów);
• bardzo rzadko (< 1 na 10 000 pacjentów);
• częstość nieznana (częstość nie może być określona na podstawie dostępnych danych).

Czy wszystkie działania niepożądane wystąpią u każdej osoby, która stosuje lek?

Możesz zadać pytanie: „Czy jest się czego bać?”. Na szczęście nie. W ulotkach leków i Charakterystyce Produktu Leczniczego są podane wszystkie znane działania niepożądane, które może powodować lek. U większości pacjentów działania niepożądane nie wystąpią wcale, u innych może pojawić się jakieś niekorzystne działania. Jednak są grupy pacjentów, u których prawdopodobieństwo wystąpienia działań niepożądanych będzie większe. Są to m.in. dzieci, osoby w podeszłym wieku, kobiety w ciąży, a także pacjenci, którzy zmagają się z chorobami przewlekłymi. Częstość występowania działań niepożądanych może być także większa u osób, które stosują wyższe dawki danego leku lub stosują go przez dłuższy okres.

Czy jako pacjent możesz zgłosić działania niepożądane leków?

Tak. Każdy ma prawo zgłosić podejrzenie o wystąpieniu nieopisywanego wcześniej działania niepożądanego. Jest to bardzo ważny element monitorowania bezpieczeństwa leków. W niektórych przypadkach leki były wycofywane z rynku, ze względu na pojawienie się niebezpiecznych działań niepożądanych, które nie były ujawnione wcześniej, np. zwiększone ryzyko zgonu określonej grupy pacjentów.

Jak zgłosić działanie niepożądane?

Szczegółowe informacje możesz znaleźć na stronie internetowej Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Masz kilka alternatywnych sposobów, oto one:

• Można wypełnić elektroniczny formularz dostępny 👉 tutaj.
• Można wypełnić papierową wersję formularza i wysłać ją do Urzędu pocztą, faksem, pocztą elektroniczną, za pośrednictwem platformy ePUAP.
• Można zgłosić działanie niepożądane do Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych lub do podmiotu odpowiedzialnego, którego adres jest dostępny na każdej ulotce leku.
• Działanie niepożądane można też zgłosić lekarzowi, farmaceucie, pielęgniarce, ratownikowi medycznemu lub innej osobie wykonującej zawód medyczny.

A jeśli w dalszym ciągu jest to dla Ciebie trudne to możesz też obejrzeć film na YouTube na temat tego, jak zgłaszać działania niepożądane leków. Link znajdziesz 👉 tutaj.  

Dlaczego kobiety są bardziej narażone na ryzyko występowania działań niepożądanych leków?

Czy wiesz, dlaczego kobiety są bardziej narażone na ryzyko występowania działań niepożądanych leków? To dość ciekawe zagadnienie, które warto w tym miejscu opisać. Okazuje się, że istnieje kilka czynników, które sprawiają, że skutki uboczne danej terapii pojawiają się częściej u kobiet. Różnice wynikają bezpośrednio z fizjologii:

• dłuższy czas opróżniania żołądka i mniejsza kwasowość soku żołądkowego u kobiet;
• większa masa ciała i zawartość wody w organizmie u mężczyzn oraz mniejsza zawartość tkanki tłuszczowej, która wpływa na niższą objętość dystrybucji oraz stężenia leków rozpuszczalnych w tłuszczach;
• mniejsza aktywność różnych enzymów, a przez to nieco wolniejszy metabolizm leków u kobiet;
• mniejsza szybkość filtracji kłębuszkowej w nerkach u kobiet, przez co eliminacja leków usuwanych przez nerki przebiega wolniej.

Działania niepożądane leków – jak minimalizować ryzyko

Minimalizowanie ryzyka działań niepożądanych leków jest ważnym aspektem dbania o nasze zdrowie. Oto kilka praktycznych wskazówek, które mogą w tym pomóc:

1. Konsultacja z lekarzem: Zawsze skonsultuj się z lekarzem przed rozpoczęciem nowego leczenia lub zmianą dawki leku. Przedstaw dokładnie swoje choroby, aktualnie przyjmowane leki, suplementy diety i alergie, aby miał możliwość wybrania dla Ciebie optymalnej terapii.
2. Informacje o lekach: Zapoznaj się dokładnie z ulotką lub etykietą leku, aby poznać informacje dotyczące dawkowania, sposobu podawania, skutków ubocznych i ostrzeżeń. Bądź świadomy potencjalnych interakcji leków, które możesz przyjmować równocześnie.
3. Prawidłowe stosowanie leków: Przyjmuj leki zgodnie z zaleceniami lekarza lub zgodnie z instrukcjami na opakowaniu. Nie zmieniaj dawek ani nie przerywaj leczenia bez konsultacji z lekarzem.
4. Monitorowanie reakcji: Zwróć uwagę na ewentualne działania niepożądane. Jeśli zauważysz jakiekolwiek objawy nietypowe lub nieoczekiwane, skonsultuj się z lekarzem. Pamiętaj, że reakcje mogą występować zarówno wkrótce po rozpoczęciu leczenia, jak i po dłuższym czasie.
5. Unikanie interakcji: Unikaj spożywania alkoholu, nikotyny lub innych substancji, które mogą powodować interakcje z lekami. Podczas rozmowy z lekarzem przekaż mu informacje na temat stosowania innych leków, suplementów diety lub ziół, aby upewnić się, że nie ma ryzyka groźnych interakcji.
6. Regularne badania kontrolne: Nie rezygnuj z regularnych wizyt, aby monitorować postęp leczenia i oceniać na bieżąco ewentualne skutki uboczne. Zwykłe badania laboratoryjne mogą niekiedy pomóc w wykrywaniu niektórych działań niepożądanych.
7. Postaw na szczerość i komunikację: Bądź otwarty i uczciwy wobec swojego lekarza. Informuj go o wszelkich zmianach w samopoczuciu, objawach lub skutkach ubocznych, które mogą występować podczas stosowania leków. Lekarz może wtedy dostosować dawkowanie lub zaproponować inne rozwiązania.

Pamiętaj, że każdy organizm reaguje na leki indywidualnie, dlatego bardzo ważne jest świadome i odpowiedzialne podejście do ich stosowania.

Podsumowanie

Podsumowując, mając świadomość możliwych działań niepożądanych leków, możemy podejść do ich stosowania w sposób odpowiedzialny. Każdy lek, niezależnie od swojej formy i przeznaczenia, ma potencjalne ryzyko działań niepożądanych. W przypadku niektórych osób działania te mogą być niewielkie i krótkotrwałe, ale dla innych mogą stanowić poważne komplikacje zdrowotne. Dlatego ważne jest, abyśmy zrozumieli, dlaczego tak się dzieje i jak możemy zapewnić sobie maksymalne bezpieczeństwo podczas przyjmowania leków. Mam nadzieję, że ten artykuł był dla Ciebie pomocny. Jeśli tak udostępnij go proszę swoim znajomym, rodzinie i wszystkim zainteresowanym.

Materiały źródłowe:

1. Wiela-Hojeńska A., i in. Niepożądane działania leków – rodzaje, podział, przyczyny i skutki ekonomiczne, Bezpieczeństwo farmakoterapii, 2010, 66, 4, 275-288 👉 link.
2. Krystyna Orzechowska-Juzwenko: Farmakologia kliniczna, Znaczenie w praktyce medycznej. Wrocław: Górnicki Wydawnictwo Medyczne, 2006. ISBN 83-89009-43-9.
3. Rejestr Produktów Leczniczych 👉 link.
4. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych 👉 link .

Współautor:

dr n. med. Katarzyna Walczak – Pracownia Immunologii Chorób Skóry, Katedra i Klinika Dermatologii, Wenerologii i Dermatologii Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie.